We zijn op weg naar het jaar 2021. En het ziet er naar uit dat het een bijzonder jaar gaat worden. We zijn getuigen van een gewenste omwenteling: The Great Reset. Zoals altijd bij ‘turning points’ in onze geschiedenis, zijn de steden daarin de hoofdrolspelers. Maar hoe positief is dat? Worden onze steden centra van maatschappelijke onrust en overheidsobservatie of broedplaatsen voor nieuwe vormen van samenleven in een meer rechtvaardige samenleving?
Toen het virus kwam
Enkele landen zijn nog in strijd met het virus. De meeste landen hebben de maatregelen afgeschaald of helemaal afgeschaft. Toch hebben de maatregelen, veel schade aangericht. Niet alleen delen van het economische verkeer kwamen tot stilstand, ook de wereld van de ontspanning, ontmoeting en de cultuur gingen op slot. De verwachte crisis die het onvermijdelijke vervolg was op de crisis van 2008/2009 en de bijna-val van de Euro in 2010, wordt nu aanzienlijk heftiger dan verwacht. Niet alleen economisch zullen onze steden de komende jaren worden geraakt. Het zijn elkaar versterkende ontwikkelingen die bij menig stadbewoner de vraag zal oproepen, hoe leuk is het nog in mijn stad?
In de loop van 2013 dachten dat we eruit waren, de crisis die begon in de VS, toen miljoenen Amerikanen niet meer aan hun hypothecaire verplichtingen konden voldoen. Het leek een ‘typisch Amerikaans probleem’, iets dat voor ons in Europa niet relevant was. Maar kort erna werd duidelijk dat het zo makkelijk niet lag. De huizencrisis in de VS bleek een symptoom van een veel groter probleem: we leefden in grote delen van de wereld op de pof. Onze welvaart van de decennia ervoor waren voor een steeds groter deel gekocht met schulden, niet met economische groei. Vooropgesteld dat economische groei in een gesloten systeem als de mondiale economie wel bestaat.
Kortom, we staan voor twee crises tegelijk: een virus dat de samenleving sociaal, economisch en mentaal ‘op slot zette’, en een majeure financieel-economische crisis.
Steden kunnen gaan krimpen
Wat zal deze crisis met de huidige populariteit van de steden doen en dus met de prijzen voor het vastgoed doen, die de afgelopen jaren zo exorbitant zijn gestegen?
Het zijn allemaal speculaties, maar de eerste trends lijken al zichtbaar. Zo melden Amsterdam en Berlijn voor het eerst in decennia inwoners te verliezen. De aantrekkingskracht van steden was al dalende door de hoge vastgoedprijzen en gebrek aan betaalbare woonruimte. Nu komt daarbij dat waar de steden zo aantrekkelijk om zijn, het rijke culturele aanbod, door bezoekersbeperkingen en zelfs tijdelijke sluiting in een klap wegvalt. Ook de zo belangrijke ontmoetingsfunctie van de stad, voornamelijk in de horeca, waren door de getroffen Corona-maatregelen ernstig beperkt. Mogelijk dat een deel van de horeca haar deuren nooit meer zal openen.
Sommigen verwachten ook een trek naar ‘het groen’. De rust, de ruimte, de gezonde lucht lijken steden als Ede, Arnhem, maar ook veel andere middelgrote steden buiten de Randstad een boost te geven. Niet ondenkbaar is dat mensen uit de stad wegtrekken om daarmee veelvuldige ontmoetingen met andere mensen uit de weg te gaan of vrezen voor de intensieve observatie door camera’s, gezichtsherkenning of tracingapps die het leven in de stad minder vrij zullen maken.
Minder naar kantoor
Het thuiswerken zal voor een onbekend deel van de mensen een blijvertje blijken. Een dag per week nog naar kantoor om de collega’s te ontmoeten en de rest van de week achter het eigen beeldscherm thuis. Daarnaast is een golf van faillissementen te verwachten ten eerste in de vastgoedsector, zo verwachten economen van het World Economic Forum. En niet voor enkele jaren verwachten zij. Mogelijk dat de eerdergenoemde branches die het van de nabijheid van mensen moeten hebben zoals de horeca, cultuur, reiswereld of van grote aantallen bezoekers zoals events, een groot banenverlies zullen kennen. Het thuiswerken gaat een zware slag betekenen voor de kantoren-branche. Bedrijven die zich in de roes van bijna-gratis krediet met schuld hebben laten financieren, ‘zombie-companies’, zullen het niet redden.
Welke gevolgen zal de crisis hebben voor de creativiteit en innovatie binnen de steden? De 1,5 meter maatschappij was een stevige belemmering voor spontane ontmoeting van ‘creatieven’. Innovatie-door-ontmoeting kan wel eens een groot slachtoffer van deze crisis worden.
En hoe zal het met het onderwijs en al hun grote campussen gaan als afstandsonderwijs ook een blijvend verschijnsel wordt?
| Pré-corona | Post-corona |
|---|---|
| uit eten | thuismaaltijden, met vrienden thuis eten |
| naar de supermarkt | thuis laten bezorgen |
| naar cinema / theater | online films en muziek (streaming), gaming, boeken |
| werken op kantoor of horeca | thuiskantoor, inrichting, aankleding, opknappen, data-bandbreedte |
| reizen naar verre oorden | vakantie in eigen land of dicht daar omheen |
| leiding geven op kantoor | digitale aansturing, controle, samenwerkingstools, online meeting |
Het MKB
Het is een illusie dat het MKB na de terugdringen van Covid zal terugkeren naar de pré-Covid tijd. Waren we al in een tijd van snel stijgende online verkopen gekomen, de in het kader van het virus getroffen maatregelen van afstand houden, (verplichte) mondkapjes en ‘slimme’ lock downs hebben een ongekende en waarschijnlijk onomkeerbare boost gegeven aan deze trend. Zo moest Albert Hein onlangs tijdelijk haar bestelservice onderbreken omdat zij niet meer aan de vraag kon voldoen.
Het is geen geheim dat Alibaba, Amazon, Zoom en Netflix de grote winnaars van de crisis zijn. Terwijl de lokale middenstand in een doodstrijd verwikkeld is, stromen de miljarden extra inkomsten naar de grootste ondernemingen uit de economische geschiedenis. Alleen al Amazon nam tijdens de maanden van lock downs en de periode erna 175.000 nieuwe medewerkers aan. We moeten er rekening mee houden dat mensen die nu voor het eerst online zijn gaan inkopen dat grotendeels blijven doen. Zij die er mee zijn opgegroeid zullen wellicht nu nog meer of alles online gaan aanschaffen.
Surveillance city
In de dichtbewoonde steden is het ontstaan van een digitale dystopia niet ondenkbaar. Het boek van Shoshana Zuboff, onder de titel ‘Surveillance Capitalism‘, waarschuwt voor ‘bewakingskapitalisme’, bijvoorbeeld dat klanten van winkels louter worden beschouwd als gegevensbronnen. Hierdoor kan volgens Zuboff onze economie, politiek, maatschappij en ons eigen leven ongemerkt transformeren door het produceren van diepe antidemocratische asymmetrieën van kennis en de macht die voortkomt uit die kennis. Ook de overheden worden met de toegenomen technische mogelijkheden steeds nieuwsgieriger.
De meeste mensen die momenteel bang zijn voor het gevaar van COVID-19, zullen zich misschien afvragen waarom geen gebruikmaken van de kracht van de technologie als we daarmee het virus kunnen bestrijden? Veel mensen zullen hierom bereid zijn om hun privacy op te geven en ermee in te stemmen dat in dergelijke omstandigheden de overheden de individuele rechten terzijde schuiven. Dan, wanneer de crisis voorbij is, zullen sommigen zich realiseren dat hun stad plotseling is veranderd in een plaats waar ze niet langer willen wonen. Zonder het te beseffen kunnen vooral mensen in de grote steden slachtoffer worden van nieuwe toezichtsbevoegdheden die wellicht nooit meer zullen worden teruggedraaid en die na deze crisis ook voor andere doelen kunnen worden ingezet.
